Terug naar de kaart van Nederland!
Of kies uit de volgende kaarten:
Meer NFLS en NTM op deze website:
Een geschiedenis komt tot leven
Deel 1 van de geschiedenis van de lijn Leeuwarden - St. Jacobi Parochie.
Deel 3 van de geschiedenis van de lijn Leeuwarden - St. Jacobi Parochie.
Overzicht alle bijdragen Noord-Friesland
Externe links:
Pak
de NTM vanuit Noordwolde
De site van Jelle-Jan Postma bevat veel over de
NTM, vooral over de periode toen NS de goederenexploitatie
verzorgden, met de nadruk op de lijn Steenwijk -
Hijkersmilde/Gorredijk. Daarnaast veel NTM-geschiedenis en een
overzicht van alle stations en halten. Met tal van
terugblikken, tastbare herinneringen en fraai fotowerk.
Leeuwarden - Mooie Paal - Beetgumermolen
Een geschiedenis komt tot leven (2)
Bij het vervoer van reizigers zat het de NTM wat tegen in dit deel van Friesland. Zeker de paardentramlijn naar St.-Anna Parochie bleek een zorgenkindje en sluiting volgde al in 1917. Een ander probleem vormden de hoge kosten van kolen in de Eerste Wereldoorlog.
Door Oege Kleijne
Hierdoor was van een
winstgevende exploitatie geen sprake.
Was de NTM na 1918 nog aan het bijkomen van de problemen tijdens
de Eerste Wereldoorlog, begin jaren twintig nam de concurrentie
snel toe. De opkomst van de fiets, maar zeker ook de als
paddestoelen uit de grond schietende busmaatschappijtjes,
baarden de NTM flinke zorgen. De busdiensten waren mogelijk
doordat veel belangrijke wegen in de jaren tien en twintig op de
meeste plaatsen verhard waren. Daarnaast bestonden er nog geen
wettelijke regels voor het exploiteren van busdiensten. Pas
later werden deze diensten aan concessies gebonden.
Loc 7717 tussen
Mooi Paal Aansluiting en Mooie Paal, 27 mei 1950. Foto: Klaas
Okkinga.
Wereldcrisis
Als klap op de vuurpijl kreeg de financieel toch al wankele NTM
ook te maken met de gevolgen van de economische wereldcrisis.
Het bedrijf moest drastisch gaan besparen en de ene
reorganisatie volgde na de andere. Gaandeweg ontstonden zelfs
gedachten over de vervanging van stille tramdiensten door eigen
of gehuurde autobussen. In 1933 gebeurde dit ook op de lijn naar
Sint-Jacobi Parochie.
Sluiting NFLS
In hoeverre de sluiting van de personendienst op de NFLS-lijn
Stiens - Tzummarum op 15 mei 1936 nog een behoorlijke
hoeveelheid nieuwe reizigers voor de tramlijn heeft opgeleverd,
vermeldt de geschiedenis niet.
Maar ook de sluiting van de NFLS-lijnen voor reizigersvervoer
kon niet verhinderen dat de inmiddels noodlijdende NTM
verscheidene tramlijnen moest opheffen ten gunste van een veel
goedkopere autobusexploitatie.
Verkoop
Hoezeer men als echte tramwegmensen ook opzag tegen sluiting van
railverbindingen, de directie van het bedrijf moest erkennen dat
de staking van de exploitatie en de verkoop van de gronden de
broodnodige guldens in het laatje brachten.
Een bijzondere foto van Roef Ankersmit. Dit is Mooie Paal met
de tramhalte (opschrift: Minnertsga), gezichtsrichting:
noordwest. Rechts is nog enigszins te zien dat daar vroeger de
trambaan liep die verder ging naar Sint-Jacobi Parochie
(Zuid). Ook het vroegere tramstationsgebouw (rechts) staat er
nog. Op dit punt begint de verbindingsbaan naar Mooie Paal
Aansluiting. 4 april 1958.
Exact dezelfde
plek bijna 45 jaar later. Alleen de bruggen zijn nog
onveranderd aanwezig. Het spoor en het oude haltegebouw zijn
letterlijk uit het straatbeeld verdwenen. Foto: Oege Kleijne.
Verbindingsbaan
Vooral niet te drukke tramlijnen die langs een te verbreden weg
lagen, kwamen voor opbraak en verkoop van de gronden in
aanmerking. Dat gold ten dele ook voor de lijn Leeuwarden -
Marssum - Beetgumermolen. De NTM wilde echter het omvangrijke
goederenvervoer op de lijn behouden. De NS legden daarom een
verbindingsbaan ter hoogte van Mooie Paal (Minnertsga) aan naar
de NFLS-lijn Stiens - Tzummarum, waarover goederentreinen naar
en van de tramlijn konden rijden.
Locomotor 234
met opbraaktram rijdt Wier binnen op 11 mei 1967. Goed is te
zien hoe smal de doorgang is. Foto: Lieuwe van der Leij.
Goederentrams bleven
Per 15 mei 1939 werden de trams op de gehele lijn Leeuwarden -
Sint-Jacobi Parochie vervangen door bussen. De goederentrams
bleven echter rijden. Pas op 1 augustus 1939 kwam de
verbindingsboog tussen Mooie Paal en Mooie Paal Aansluiting,
zo'n achthonderd meter lang, gereed en werd vervolgens in
gebruik genomen. Het eigendom van deze verbindingsbaan berustte
bij de N.V. Nederlandsche Spoorwegen (HSM en SS waren inmiddels
gefuseerd tot NS).
Opbraak
Vanaf dat moment namen NS de exploitatie van de tramlijn over.
De goederendienst tussen Leeuwarden en Beetgumermolen via
Marssum kon nu beëindigd worden en niet lang daarna volgde de
opbraak van dit gedeelte. Medio augustus 1939 werd ook de
goederendienst tussen Mooie Paal en Sint-Jacobi Parochie formeel
door de NTM beëindigd, maar daarna voortgezet door de NS. Ter
onderscheiding van het aan NFLS-lijn liggende Sint-Jacobi
Parochie werd het vroegere eindpunt van de tram toen Sint-Jacobi
Zuid genoemd.
Bezetting
In mei 1940 vielen de Duitsers Nederland binnen. Na de bezetting
gingen al snel alle brandstoffen als dieselolie en benzine op de
bon. De rantsoenering was dusdanig streng dat vrijwel alle
bussen (voorzover niet door de Duitsers gevorderd), motortrams
en diesellocs buiten dienst moesten worden gesteld. Busverkeer
werd nog slechts daar toegestaan waar geen tramlijnen (meer)
voorhanden waren. Maar de personentram keerde niet terug op de
lijn Leeuwarden - Sint-Jacobi Zuid. Tussen Leeuwarden en
Beetgumermolen was de lijn immers al opgebroken. Hoe het vervoer
zich tijdens de Tweede Wereldoorlog ontwikkelde over Mooie Paal
Aansluiting - Beetgumermolen en het oude stuk naar Sint-Jacobi
Parochie Zuid is niet precies bekend. Gezien het enorme aanbod
van goederen elders - vrachtwagens konden nauwelijks rijden door
gebrek aan brandstoffen - mag worden aangenomen dat dit booming
moet zijn geweest.
Berlikum met loc 2420 rijdt door het dorp naar de
emplacementje van dit dorp op 4 april 1958. Daarna loopt de
loc om en rijdt vervolgens naar de veiling. Foto: Roef
Ankersmit.
Hoogtepunt
Na de Tweede Wereldoorlog kwam het vervoer op deze lijn
aanvankelijk aarzelend op gang. Tijdens de wederopbouw van
Nederland, in de tweede helft van de jaren veertig, bereikte het
goederenvervoer een hoogtepunt, vooral tijdens de
aardappelcampagnes, toen soms twee treinen per dag moesten
worden afgevoerd.
Nadat het vervoer langzaam maar zeker wat begon te normaliseren,
werd het gedeelte Mooie Paal - Sint Jacob Zuid in 1950 gesloten
en kort daarna opgebroken.
De aftakkende lijn naar de veiling met loc 2420 te Berlikum
op 4 april 1958. Foto: Roef Ankersmit.
Alles weten over de geschiedenis
van het Noord-Friese spoor?
Wie kent niet het beroemde Dokkumer lokaaltje of beter: de
Noord-Friese lokaalspoorwegen? In oktober verschijnt het 512
pagina's dikke boek over de Noord-Friesche Locaal
Spoorwegmaatschappij en de tramwegen in Noord-Friesland. Het is
een echt standaardwerk geworden voor iedereen die interesse heeft
in streekgeschiedenis, spoor- en tramwegen en autobusdiensten.
Interesse? Meer informatie is te vinden op de website van Uitgeverij
Gegarandeerd Ongeregelmatig. Klik daar dan op de voorpagina
van het boek.
________________________
Van Mooie Paal naar Berlikum in
de NS-tijd
Enkele kilometers ten noordoosten van Minnertsga takte de
lijn af. Voorzover bekend is er nooit sprake geweest van
seinen ter beveiliging van deze aansluiting.
Slechts een telefoonkast markeerde de aansluiting en die stond
er zelfs in 1973 nog, zo'n zes jaar na de afbraak. Het
treinpersoneel van de goederentrams uit Beetgumermolen kreeg
hier telefonisch toestemming van de treindienstleider verder
te rijden richting Stiens.
Provinciale weg
Na enkele honderden meters over de zogeheten verbindingsbaan
werd de provinciale weg van Minnertsga naar Sint-Jacobi
Parochie (thans de N393) overgestoken.
Mooie Paal
Even verderop heeft hier het oude tramhaltegebouw gestaan dat
de naam Minnertsga droeg, maar dat steeds werd aangeduid als
Mooie Paal. En hier was ook de aansluiting op de trambaan die
uit Sint-Jacobi Parochie kwam. Inmiddels liep de lijn aan de
linkerkant van de weg naar het gehucht Wier.
Nieuwe brug
In Wier werd nog steeds aan de linkerkant de dorpsstraat
(Wiersterdyk) gepasseerd om net voor de brug over het
Wierzijlsterrak de weg over te steken. De restanten van deze
in 1963 (!) gebouwde brug zijn overigens nog te zien.
Fietspad
Vervolgens ging het op Berlikum aan en weer werd de weg
gepasseerd om nu weer links op eigen baan (nu fietspad) een
ander riviertje over te steken en met een fraaie boog langs de
huidige snackbar weer de weg Berlikum - Beetgum (Hemmemaplein)
over te steken.
Bekende foto's
Op deze plek zijn de bekende foto's genomen (van onder anderen
Lieuwe van der Ley en Kees van de Meene). Zie
hiervoor deel 3. Waar nu de snackbar huist, zat vroeger
een Vivo-supermarkt en op de parkeerplaats naast de snackbar
stond vroeger zelfs het fraaie tramstation. Vanaf deze plek
begon ook de paardentramlijn naar Sint-Anna Parochie.
Naar de veiling
Na zo'n kilometer kwam een emplacementje (thans Bitgumerdyk).
Hier takte de raccordementslijn naar de veiling af. Deze lijn
liep ongeveer langs de huidige Kwekerijloane. Aan het einde is
daar de vroegere veiling te vinden. Hoewel van de sporen zelf
na ruim dertig jaar natuurlijk niets meer is terug te vinden,
is aan de open vlakte nog goed te zien dat ze er gelegen
hebben.
Twee keer het veilingterrein van Berlikum. Boven net voor
opbraak in 1967, gezien in de richting van het dorp. De relatief
grote hoeveelheid sporen was vooral tijdens de
aardappelcampagnes nodig om de grote aantallen wagons te kunnen
verwerken. Tot op het laatst was de veiling een van de
belangrijkste klanten aan de lijn. Foto: Klaas Okkinga.
En hier het veilingterrein gezien in de andere richting op 4
april 1958 met loc 2420. In vroeger tijd voerden de boeren de
landbouwproducten zelfs voor een groot deel per boot aan. Foto:
Kees van de Meene.
Een felle tegenlichtopname van Lieuwe van der Leij, die
niettemin door zijn zeldzaamheid zeker het afbeelden waard is.
Hier komt een opbraaktram van de veiling op het emplacementje
van Berlikum aan. De opbraak van het raccordementsspoor en de
sporen bij de veiling is in volle gang. Het zou niet lang duren
of het werk was klaar en dezelfde ploeg ging door met de opbraak
van de lijn naar Mooie Paal. Loco-motor 234, 11 mei 1967.
Mooie Paal?
Mooie Paal!
De aanduiding 'Mooie Paal' intrigeert. Het is een dorp noch een
gehucht of buurtschap. Maar wat is het dan wel?
Volgens de journalist Sieke Joostema stond er op die plaats
inderdaad een 'bijzonder mooie paal'. "En die was bedoeld om
enerzijds aan te geven waar het jachtgebied van de edelen ophield
en anderzijds vormde die ook een markering voor de scheiding
tussen Het Bildt en Barradeel", legt Joostema uit. Minnertsga lag
tot 1505 aan de Middelzee, een zeearm die vanuit de Waddenzee tot
ver achter Leeuwarden reikte en die rond 1500 is ingepolderd. Het
nieuwe land werd al snel bebouwd met bos, waarin de edelen in die
tijd naar hartelust konden jagen. De grenzen van jachtgronden
werden door palen gemarkeerd.
Op de plek waar die ene paal zowel de gemeentegrens tussen Het
Bildt en Barradeel (o.a. Minnertsga) als het einde van het
jachtgebied aangaf, kwam een fraaie paal te staan: Mooie Paal.
Deze paal kreeg de wapens van de edelen (onder anderen van de
familie Nassau) en die van de gemeentes. Die paal is niet meer.
Hij is nog wel opgevolgd door andere palen, maar ook die bleken
niet bestand tegen de tand des tijds. Momenteel denkt men in de
streek weer na over een nieuwe 'mooie paal', mogelijk in 2005.
Bronnen: Sieke Joostema en Encyclopedie van Friesland, uitgave Elsevier 1958, onder auspiciën van de Fryske Academie (welwillend ter beschikking gesteld door familie H. Tips in Driebergen).
Met bijzondere dank aan:
Roef Ankersmit, J.J. Buikstra(†), Hans Elzinga, Roelof Hamoen,
Wietse Hoekstra(†), Lieuwe van der Leij, K. Okkinga (†), mw.
S. Okkinga-Bosman(†), Kees van de Meene en
Wytze Wijbenga.