Terug naar de kaart van Nederland!
Of kies uit de volgende kaarten:
Meer NFLS en NTM op deze website:
Een geschiedenis komt tot leven
Deel 1 van de geschiedenis van de lijn Leeuwarden - St. Jacobi Parochie.
Deel 3 van de geschiedenis van de lijn Leeuwarden - St. Jacobi Parochie.
Overzicht alle bijdragen Noord-Friesland
Externe links:
NTM
in beeld
Wytze Wijbenga eert de Nederlandsche Tramweg Maatschappij met een uitgebreide
bijdrage over de geschiedenis in met name historische foto's. Van harte
aanbevolen.
Pak
de NTM vanuit Noordwolde
De site van Jelle-Jan Postma bevat veel over de NTM, vooral
over de periode toen NS de goederenexploitatie verzorgden, met de nadruk
op de lijn Steenwijk - Hijkersmilde/Gorredijk. Daarnaast veel NTM-geschiedenis
en een overzicht van alle stations en halten. Met tal van terugblikken,
tastbare herinneringen en fraai fotowerk.
De tramlijn Mooie Paal - Beetgum was niet de enige railverbinding in het Friese, waar de NS overheen reden met goederentreinen. Wim Hoekema - ook op deze site vertegenwoordigd met een aantal bijdragen over de NFLS - beschrijft op een prettig leesbare wijze hoe het NS-bedrijf op de oude NTM-tramlijn Sneek - Bolsward het vervoer verzorgde.
Leeuwarden - Mooie Paal - Beetgumermolen
Een geschiedenis komt tot leven (2)
Bij het vervoer van reizigers zat het de NTM wat tegen in dit deel van Friesland. Zeker de paardentramlijn naar St.-Anna Parochie bleek een zorgenkindje en sluiting volgde al in 1917. Een ander probleem vormden de hoge kosten van kolen in de Eerste Wereldoorlog.
Door Oege Kleijne
Hierdoor was van een winstgevende
exploitatie geen sprake.
Was de NTM na 1918 nog aan het bijkomen van de problemen tijdens de Eerste
Wereldoorlog, begin jaren twintig nam de concurrentie snel toe. De opkomst
van de fiets, maar zeker ook de als paddestoelen uit de grond schietende
busmaatschappijtjes, baarden de NTM flinke zorgen. De busdiensten waren
mogelijk doordat veel belangrijke wegen in de jaren tien en twintig op
de meeste plaatsen verhard waren. Daarnaast bestonden er nog geen wettelijke
regels voor het exploiteren van busdiensten. Pas later werden deze diensten
aan concessies gebonden.
Loc 7717 tussen Mooi Paal Aansluiting en Mooie Paal, 27 mei 1950. Foto:
Klaas Okkinga.
Wereldcrisis
Als klap op de vuurpijl kreeg de financieel toch al wankele NTM ook te maken
met de gevolgen van de economische wereldcrisis. Het bedrijf moest drastisch
gaan besparen en de ene reorganisatie volgde na de andere. Gaandeweg ontstonden
zelfs gedachten over de vervanging van stille tramdiensten door eigen of gehuurde
autobussen. In 1933 gebeurde dit ook op de lijn naar Sint-Jacobi Parochie.
Sluiting NFLS
In hoeverre de sluiting van de personendienst op de NFLS-lijn Stiens -
Tzummarum op 15 mei 1936 nog een behoorlijke hoeveelheid nieuwe reizigers
voor de tramlijn heeft opgeleverd, vermeldt de geschiedenis niet.
Maar ook de sluiting van de NFLS-lijnen voor reizigersvervoer kon niet
verhinderen dat de inmiddels noodlijdende NTM verscheidene tramlijnen
moest opheffen ten gunste van een veel goedkopere autobusexploitatie.
Verkoop
Hoezeer men als echte tramwegmensen ook opzag tegen sluiting van railverbindingen,
de directie van het bedrijf moest erkennen dat de staking van de exploitatie
en de verkoop van de gronden de broodnodige guldens in het laatje brachten.
Een bijzondere foto van Roef Ankersmit. Dit is Mooie Paal met de tramhalte
(opschrift: Minnertsga), gezichtsrichting: noordwest. Rechts is nog enigszins
te zien dat daar vroeger de trambaan liep die verder ging naar Sint-Jacobi
Parochie (Zuid). Ook het vroegere tramstationsgebouw (rechts) staat er
nog. Op dit punt begint de verbindingsbaan naar Mooie Paal Aansluiting.
4 april 1958.
Exact dezelfde plek bijna 45 jaar later. Alleen de bruggen zijn nog
onveranderd aanwezig. Het spoor en het oude haltegebouw zijn letterlijk
uit het straatbeeld verdwenen. Foto: Oege Kleijne.
Verbindingsbaan
Vooral niet te drukke tramlijnen die langs een te verbreden weg lagen,
kwamen voor opbraak en verkoop van de gronden in aanmerking. Dat gold
ten dele ook voor de lijn Leeuwarden - Marssum - Beetgumermolen. De NTM
wilde echter het omvangrijke goederenvervoer op de lijn behouden. De NS
legden daarom een verbindingsbaan ter hoogte van Mooie Paal (Minnertsga)
aan naar de NFLS-lijn Stiens - Tzummarum, waarover goederentreinen naar
en van de tramlijn konden rijden.
Locomotor 234 met opbraaktram rijdt Wier binnen op 11 mei 1967. Goed
is te zien hoe smal de doorgang is. Foto: Lieuwe van der Leij.
Goederentrams bleven
Per 15 mei 1939 werden de trams op de gehele lijn Leeuwarden - Sint-Jacobi
Parochie vervangen door bussen. De goederentrams bleven echter rijden.
Pas op 1 augustus 1939 kwam de verbindingsboog tussen Mooie Paal en Mooie
Paal Aansluiting, zo'n achthonderd meter lang, gereed en werd vervolgens
in gebruik genomen. Het eigendom van deze verbindingsbaan berustte bij
de N.V. Nederlandsche Spoorwegen (HSM en SS waren inmiddels gefuseerd
tot NS).
Opbraak
Vanaf dat moment namen NS de exploitatie van de tramlijn over. De goederendienst
tussen Leeuwarden en Beetgumermolen via Marssum kon nu beëindigd worden
en niet lang daarna volgde de opbraak van dit gedeelte. Medio augustus
1939 werd ook de goederendienst tussen Mooie Paal en Sint-Jacobi Parochie
formeel door de NTM beëindigd, maar daarna voortgezet door de NS. Ter
onderscheiding van het aan NFLS-lijn liggende Sint-Jacobi Parochie werd
het vroegere eindpunt van de tram toen Sint-Jacobi Zuid genoemd.
Bezetting
In mei 1940 vielen de Duitsers Nederland binnen. Na de bezetting gingen
al snel alle brandstoffen als dieselolie en benzine op de bon. De rantsoenering
was dusdanig streng dat vrijwel alle bussen (voorzover niet door de Duitsers
gevorderd), motortrams en diesellocs buiten dienst moesten worden gesteld.
Busverkeer werd nog slechts daar toegestaan waar geen tramlijnen (meer)
voorhanden waren. Maar de personentram keerde niet terug op de lijn Leeuwarden
- Sint-Jacobi Zuid. Tussen Leeuwarden en Beetgumermolen was de lijn immers
al opgebroken. Hoe het vervoer zich tijdens de Tweede Wereldoorlog ontwikkelde
over Mooie Paal Aansluiting - Beetgumermolen en het oude stuk naar Sint-Jacobi
Parochie Zuid is niet precies bekend. Gezien het enorme aanbod van goederen
elders - vrachtwagens konden nauwelijks rijden door gebrek aan brandstoffen
- mag worden aangenomen dat dit booming moet zijn geweest.
Berlikum met loc 2420 rijdt door het dorp naar de emplacementje van
dit dorp op 4 april 1958. Daarna loopt de loc om en rijdt vervolgens naar
de veiling. Foto: Roef Ankersmit.
Hoogtepunt
Na de Tweede Wereldoorlog kwam het vervoer op deze lijn aanvankelijk aarzelend
op gang. Tijdens de wederopbouw van Nederland, in de tweede helft van
de jaren veertig, bereikte het goederenvervoer een hoogtepunt, vooral
tijdens de aardappelcampagnes, toen soms twee treinen per dag moesten
worden afgevoerd.
Nadat het vervoer langzaam maar zeker wat begon te normaliseren, werd
het gedeelte Mooie Paal - Sint Jacob Zuid in 1950 gesloten en kort daarna
opgebroken.
De aftakkende lijn naar de veiling met loc 2420 te Berlikum op 4 april
1958. Foto: Roef Ankersmit.
Alles weten over de geschiedenis
van het Noord-Friese spoor?
Wie kent niet het beroemde Dokkumer lokaaltje of beter: de Noord-Friese
lokaalspoorwegen? In oktober verschijnt het 512 pagina's dikke boek over
de Noord-Friesche Locaal Spoorwegmaatschappij en de tramwegen in Noord-Friesland.
Het is een echt standaardwerk geworden voor iedereen die interesse heeft
in streekgeschiedenis, spoor- en tramwegen en autobusdiensten. Interesse?
Meer informatie is te vinden op de website van Uitgeverij
Gegarandeerd Ongeregelmatig. Klik daar dan op de voorpagina van het
boek en een voorbeeldhoofdstuk verschijnt.
________________________
Van Mooie Paal naar Berlikum in de NS-tijd
Enkele kilometers ten noordoosten van Minnertsga takte de lijn af.
Voorzover bekend is er nooit sprake geweest van seinen ter beveiliging
van deze aansluiting.
Slechts een telefoonkast markeerde de aansluiting en die stond er zelfs
in 1973 nog, zo'n zes jaar na de afbraak. Het treinpersoneel van de goederentrams
uit Beetgumermolen kreeg hier telefonisch toestemming van de treindienstleider
verder te rijden richting Stiens.
Provinciale weg
Na enkele honderden meters over de zogeheten verbindingsbaan werd de provinciale
weg van Minnertsga naar Sint-Jacobi Parochie (thans de N393) overgestoken.
Mooie Paal
Even verderop heeft hier het oude tramhaltegebouw gestaan dat de naam
Minnertsga droeg, maar dat steeds werd aangeduid als Mooie Paal. En hier
was ook de aansluiting op de trambaan die uit Sint-Jacobi Parochie kwam.
Inmiddels liep de lijn aan de linkerkant van de weg naar het gehucht Wier.
Nieuwe brug
In Wier werd nog steeds aan de linkerkant de dorpsstraat (Wiersterdyk)
gepasseerd om net voor de brug over het Wierzijlsterrak de weg over te
steken. De restanten van deze in 1963 (!) gebouwde brug zijn overigens
nog te zien.
Fietspad
Vervolgens ging het op Berlikum aan en weer werd de weg gepasseerd om
nu weer links op eigen baan (nu fietspad) een ander riviertje over te
steken en met een fraaie boog langs de huidige snackbar weer de weg Berlikum
- Beetgum (Hemmemaplein) over te steken.
Bekende foto's
Op deze plek zijn de bekende foto's genomen (van onder anderen Lieuwe
van der Ley en Kees van de Meene). Zie hiervoor deel 3.
Waar nu de snackbar huist, zat vroeger een Vivo-supermarkt en op de parkeerplaats
naast de snackbar stond vroeger zelfs het fraaie tramstation. Vanaf deze
plek begon ook de paardentramlijn naar Sint-Anna Parochie.
Naar de veiling
Na zo'n kilometer kwam een emplacementje (thans Bitgumerdyk). Hier takte
de raccordementslijn naar de veiling af. Deze lijn liep ongeveer langs
de huidige Kwekerijloane. Aan het einde is daar de vroegere veiling te
vinden. Hoewel van de sporen zelf na ruim dertig jaar natuurlijk niets
meer is terug te vinden, is aan de open vlakte nog goed te zien dat ze
er gelegen hebben.
Twee keer het veilingterrein van Berlikum. Boven net voor opbraak in
1967, gezien in de richting van het dorp. De relatief grote hoeveelheid
sporen was vooral tijdens de aardappelcampagnes nodig om de grote aantallen
wagons te kunnen verwerken. Tot op het laatst was de veiling een van de
belangrijkste klanten aan de lijn. Foto: Klaas Okkinga.
En hier het veilingterrein gezien in de andere richting op 4 april
1958 met loc 2420. In vroeger tijd voerden de boeren de landbouwproducten
zelfs voor een groot deel per boot aan. Foto: Kees van de Meene.
Een felle tegenlichtopname van Lieuwe van der Leij, die niettemin door
zijn zeldzaamheid zeker het afbeelden waard is. Hier komt een opbraaktram
van de veiling op het emplacementje van Berlikum aan. De opbraak van het
raccordementsspoor en de sporen bij de veiling is in volle gang. Het zou
niet lang duren of het werk was klaar en dezelfde ploeg ging door met
de opbraak van de lijn naar Mooie Paal. Loco-motor 234, 11 mei 1967.
Mooie Paal?
Mooie Paal!
De aanduiding 'Mooie Paal' intrigeert. Het is een dorp noch een gehucht
of buurtschap. Maar wat is het dan wel?
Volgens de journalist Sieke Joostema stond er op die plaats inderdaad
een 'bijzonder mooie paal'. "En die was bedoeld om enerzijds aan te geven
waar het jachtgebied van de edelen ophield en anderzijds vormde die ook
een markering voor de scheiding tussen Het Bildt en Barradeel", legt Joostema
uit. Minnertsga lag tot 1505 aan de Middelzee, een zeearm die vanuit de
Waddenzee tot ver achter Leeuwarden reikte en die rond 1500 is ingepolderd.
Het nieuwe land werd al snel bebouwd met bos, waarin de edelen in die
tijd naar hartelust konden jagen. De grenzen van jachtgronden werden door
palen gemarkeerd.
Op de plek waar die ene paal zowel de gemeentegrens tussen Het Bildt en
Barradeel (o.a. Minnertsga) als het einde van het jachtgebied aangaf,
kwam een fraaie paal te staan: Mooie Paal.
Deze paal kreeg de wapens van de edelen (onder anderen van de familie
Nassau) en die van de gemeentes. Die paal is niet meer. Hij is nog wel
opgevolgd door andere palen, maar ook die bleken niet bestand tegen de
tand des tijds. Momenteel denkt men in de streek weer na over een nieuwe
'mooie paal', mogelijk in 2005.
Bronnen: Sieke Joostema en Encyclopedie van Friesland, uitgave Elsevier 1958, onder auspiciën van de Fryske Academie (welwillend ter beschikking gesteld door familie H. Tips in Driebergen).
Met bijzondere dank aan:
Roef Ankersmit, J.J. Buikstra(†), Hans Elzinga, Roelof Hamoen, Wietse
Hoekstra(†), Lieuwe van der Leij, K. Okkinga (†), mw. S. Okkinga-Bosman(†),
Kees van de Meene en Wytze Wijbenga.