Terug naar de kaart van Nederland!

Of kies uit de volgende kaarten:

Noord-Nederland


Noord-Holland

Oost-Nederland

Zuid-Nederland

Meer NFLS op deze website:

Overzicht alle bijdragen Noord-Friesland

De geschiedenis van de Noord-Friese lijntjes in vogelvlucht (1)

De geschiedenis van de Noord-Friese lijntjes in vogelvlucht (2)

Belevenissen:

NFLS (1):
De eerste kennismaking met de Noord-Friese lijntjes

NFLS (2): Spoorzoeken met een rijke oogst

NFLS (3):
Een rit op de piepertrein

NFLS (4):
De Noord-Friese? Het wordt nooit meer zoals vroeger!

NFLS (5):
De laatste jaren van de Noord-Friesche

NFLS (6):
De laatste jaren van de Noord-Friesche

NFLS (7):
De laatste jaren van de Noord-Friesche

NFLS (8):
De laatste jaren van de Noord-Friesche

NFLS (9):
De laatste jaren van de Noord-Friesche

NFLS (10): Anekdotes over de Noord-Friesche

Stichting wil delen Dokkumer Lokaaltje tot leven wekken

De Stichting NFLS wil delen van de oude oostelijke tak tussen Jelsum en Anjum weer tot leven wekken. Behoud van industrieel erfgoed gekoppeld met het doel meer toeristen naar Noordoost-Friesland te lokken. Klik op de link boven dit stukje en lees de ambitieuze plannen.

Spoorzoeken met Bart Peters

Een systematische beschrijving van de restanten van de westelijke lijnen van de NFLS. Met veel kaartjes en foto's. Een absolute aanrader voor spoorweg-archeologen.

Railstrash bezoekt NFLS-lijnen

Victor Lansink eert de oude NFLS-lijnen met fraaie fotografie. Restanten in kaart gebracht.

NFLS in beeld

Wytze Wijbenga eert de NFLS met een uitgebreide bijdrage over de geschiedenis in met name historische foto's. Opnieuw: van harte aanbevolen.

Het noordelijkste stukje en wat er van overbleef...

Een verslag in woord en vooral beeld van de restanten van het gedeelte Dokkum - Anjum.

De aanleg van het Dokkumer Lokaaltje

De aanleg van de lijn van Hantum verder noordwaarts (richting Dokkum en Anjum) ging niet zonder slag of stoot. Discussie en strijd. Opgetekend door De Sneuper, de Vereniging van Archief-onderzoekers te Dokkum.

Het station Dokkum-Aalsum in model

NFLS-kenner en modelbouwer Fokko S. Feenstra bouwde zijn lievelingsstation in model. Een prachtstuk en te bewonderen via de bovenstaande link.

Bronnen:

Personen:

•Wietse Hoekstra(†);
•Lieuwe van der Leij;
•Kees van de Meene.

Boeken en artikelen:

•De Noord-Friesche Locaalspoorweg-Maatschappij, Op de Rails, oktober 1967, D.G.W. Mol;

•De NTM-tramlijn Leeuwarden - St.-Jacobi Parochie, Op de Rails, november 1967, R. Ankersmit en J.G.C. van de Meene;

•Sporen in de tijd - 150 jaar spoorwegen in beeld; NVBS-boekenreeks deel 16, Uitgave NVBS;

•Het spoorwegbedrijf in oorlogstijd (1939-1945), uitgave Uquilair, door ing. C. Huurman.

Met bijzondere dank aan:
Roef Ankersmit, Hans Elzinga, Roelof Hamoen, Wietse Hoekstra (†), Lieuwe van der Leij, K. Okkinga (†), mw. S. Okkinga-Bosman(†), Kees van de Meene en Wytze Wijbenga.

Geschiedenis van de Noord-Friese lokaalspoorlijntjes in vogelvlucht (1930 - 2002)

Over Noord-Friese lijntjes en de dingen die voorbijgaan (2)

Terug naar deel 1

De komst van fiets, autobus en brommer gaf de reizigersexploitatie op de Noord-Friese lijnen de nekslag. De relatief lage behoefte aan reizen in die tijd - zeker in de crisisjaren - zorgde al niet voor volle treinen. Nu moest het schaarse reizigersaanbod ook nog eens tussen al deze vervoermiddelen verdeeld worden.

Door Oege Kleijne

De inmiddels bedaagde treinen waren in veel gevallen ook nog eens duurder dan de bus, die in die dagen als een exponent van de vooruitgang werd gezien. De zachte zetels in de bus versus de harde houten banken deden de rest. Het Dokkumer Lokaaltje had afgedaan.

Economische crisis
Door de economische crisis bezat zowel de HSM als de NFLS nauwelijks de middelen die nodig waren voor innovatie: versnelling van de lijn en/of nieuw materieel dat kostenbesparend zou kunnen werken. Een enkele proef met een motorrijtuig van de Gooische Stoomtram leidde al snel tot het inzicht dat er grote bedragen nog zouden zijn om deze tractievorm op alle NFLS-lijnen in te voeren.



Dokkum met een gereedstaande trein naar Leeuwarden, zo rond 1905, hetzelfde jaar waarin de Hollandsche IJzeren Spoorweg Maatschappij (HSM) de exploitatie van de NFLS overnam. Verzameling: Wietse Hoekstra.

Liquidatie
De problemen waren zo groot dat al in 1933 de lijn Tzummarum - Franeker voor reizigerstreinen gesloten werd. Medio jaren dertig was het gedaan met het sympathieke lokaaltje dat ondanks de concurrentie door vele Noord-Friezen gekoesterd werd. De lijnen werden in 1935 door de Nederlandse staat genaast (een soort onteigening), waardoor de HSM van de exploitatieplicht kon worden ontheven. Touwtrekken over de afkoopsom voerde tot langdurige onderhandelingen over de liquidatie van de Noord-Friesche Locaal-Spoorwegmaatschappij. Die kreeg pas in 1941 haar beslag.



De weinig succesvolle lijn Tzummarum - Franeker legde als eerste het loodje. In 1933 werd de reizigersdienst gestaakt, in 1935 moest ook het goederenvervoer eraan geloven. Al een jaar later werd de lijn opgebroken. Hier zien we zo'n opbraakploeg. Plaats en locomotief, maar ook de fotograaf zijn onbekend. Verzameling: Wietse Hoekstra.

Impuls voor het goederenvervoer
Het goederenverkeer bleef op de meeste lijnen gehandhaafd en kreeg door de aanleg van een verbindingsbaan nabij Minnertsga/Mooie Paal nog een extra impuls. De aanleg van die verbindingsbaan, ten noordoosten van Minnertsga, naar de tramlijn naar Beetgumermolen kwam in 1939 gereed. Over deze lijn had de Nederlandsche Tramweg Maatschappij (NTM) spoorwagons vanuit Leeuwarden vervoerd. Met de sluiting van de tramlijn tussen Leeuwarden en Beetgumermolen kon het goederenvervoer doorgang vinden via de aansluiting bij Mooie Paal, dus via de NFLS. De NS, ontstaan vanuit een fusie tussen de grote spoorwegmaatschappijen HSM en SS, ging toen de exploitatie ter hand nemen. In plaats van hoekige tramlocomotieven, kwamen nu de grotere stoomlocs van de NS door de straten van de kleine dorpjes te rijden.



Wat de jeugd precies heeft gedaan om deze trein te laten ontsporen, is nog altijd niet bekend. Zeker is wel dat de ondeugden aan de wissel geknoeid hadden. De tram van de Nederlandsche Tramweg Maatschappij (NTM) met loc 36 (in jargon een grote Henschel) kwam er aan en ontspoorde. En dat trok heel wat bekijks. Minnertsga, 1940. Foto: Wietse Hoekstra.

Tweede Wereldoorlog
De lijngedeelten waarop weinig goederenvervoer plaatsvond, werden in de Tweede Wereldoorlog gesloten en daarna opgebroken. Het staal van de rails kon de bezetter goed gebruiken bij de vervaardiging van oorlogsmaterieel en voor reparatie van gebombardeerde spoorlijnen en emplacementen.
Doordat brandstoffen als diesel en benzine al enkele maanden na de bezetting van Nederland door de Duitsers gerantsoeneerd werd, kon er van trein of tram vervangend busvervoer geen sprake zijn. Daar waar een reizigersdienst mogelijk was en er ook nog sporen lagen, werden spoor- en tramlijnen gereactiveerd. Ook de NFLS werd enigszins en tijdelijk in oude luister hersteld. Met ingang van 24 mei 1940 verzorgde de Nederlandsche Tramweg Maatschappij (NTM) vanaf het tramstation in Leeuwarden een beperkte dienst naar Dokkum-Aalsum en Tzummarum. Dit gebeurde met trammaterieel en in opdracht van de NS. Per dag werd drie keer heen en weer gereden. Later werd dit verhoogd tot vier 'slagen'. Doch er kwam al op 1 december 1940 een einde aan dit vervoer. De Duitser waren namelijk druk doende het vliegveld Leeuwarden drastisch uit te breiden en doordat de lijn direct langs de werken heenliep hadden vriend, maar vooral vijand een goed uitzicht op de werkzaamheden ten behoeve van de Luftwaffe.
Ook het goederenvervoer verliep tot aan de spoorwegstaking onder verantwoordelijkheid van de NTM, echter met NS-locs.
Waarom de NS de NTM met die verantwoordelijkheid belastte, is niet geheel duidelijk. Wel is zeker dat het goederenvervoer tijdens de Tweede Wereldoorlog buitengewoon omvangrijk was, doordat andere middelen van vervoer ontbraken.

De naoorlogse jaren
Na de oorlog ging het langzaam bergafwaarts. Tijdens de wederopbouw tussen 1945 en 1950 reden de goederentreinen af en aan op de Noord-Friese. Maar al in de jaren vijftig begonnen de vervoerscijfers te dalen. Voornaamste oorzaak was de opkomst van de vrachtwagen, maar ook het vervoer van kolen daalde door de komst van aardgas. Daarnaast wilden de NS geen al te omvangrijke investeringen meer in dit soort lijntjes doen.

Concentratiegedachte
Ook dachten de spoorwegen dat opheffing van los- en laadplaatsen tot een verbetering van de efficiency zouden leiden. De goederen zouden dan per vrachtauto van en naar meer centrale overslagplaatsen vervoerd kunnen worden. Deze concentratiegedachte werkte in het begin wel, maar al snel bleek dat het vervoer per vrachtwagen de trein kon vervangen en soms zelfs sneller en goedkoper was. Het vervoer bleef daardoor dalen. Stukje voor stukje werd het lijnennet gesloten. Begin jaren zestig reden de goederentreinen vanuit Leeuwarden nog slechts naar Dokkum en Tzummarum. Enkele jaren later werd de westelijke tak tot Minnertsga ingekort. De tramexploitatie tussen Mooie Paal en Beetgumermolen werd in delen opgeheven en het laatste deel werd in 1965 gesloten.

Hantum, gezien vanuit de richting Dokkum. In de jaren vijftig stonden op de meeste plaatsen nog de stationsgebouwen die tijdens de aanlegperiode, begin 1900, waren gebouwd. Tot op de dag van vandaag herinneren nog veel stationnetjes, echter zonder rails, aan de lokaalspoorperiode. Foto: Kees van de Meene, 4 april 1958.

Alleen nog... aardappels
Begin jaren zeventig sloten de NS de gehele westelijke tak tot Minnertsga en de oostelijke tak tussen Holwerd en Dokkum. Eerst werden de los- en laadplaatsen gesloten, vervolgens werden nog slechts wagenladingen vervoerd met een toeslag en ten slotte boden de NS alleen nog vervoer op contractbasis aan. Bij dat laatste had men vooral wat grotere vervoeren op het oog, waarbij de tarieven afhankelijk waren van de dienstverlening. Vooral dat openhouden voor contractvervoeren heeft er toegeleid dat er grote onduidelijkheid bestaat over de officiële sluitingsdata.



Loc 2406 met een korte goederentrein nabij Hijum, ten noorden van Stiens op de lijn naar Dokkum, november 1972. De koelwagens vervoerden aardappels die zonder koeling, maar wel beschermd tegen temperatuurschommelingen op hun buitenlandse bestemming moesten arriveren. Foto: Klaas Okkinga.

Contractbasis
Tussen Leeuwarden en Holwerd reden de treinen tussen 1973 en begin 1975 uitsluitend op contractbasis en vervoerden ze vooral aardappelen voor de export. Onduidelijk is of er sinds 1973 nog treinen hebben gereden naar ten noorden van Holwerd gelegen Ternaard. Na de sluiting van gedeelten van de lijn volgde, zij het steeds zo'n vijf jaar later, ook de opbraak.



Stiens met aardappelwagons op 21 februari 1995. Slechts drie wagons stonden ter belading gereed. Het langzame stervensproces van de NFLS wordt hier duidelijk zichtbaar, wanneer dat wordt vergeleken met de lange aardappeltreinen die in de jaren zeventig op het baanvak tot Holwerd te zien waren. Foto: Oege Kleijne.

Werkgelegenheidsproject
Na 1975 reden de aardappeltreinen nog slechts tot Stiens en uitsluitend tijdens het najaar en de eerste maanden van het daaropvolgende jaar. In die plaats werden alle aardappelvervoeren geconcentreerd. Hier was een nieuwe hal in gebruik genomen met spooraansluiting.

Een blik vanuit de cabine van een locomotief serie 2400/2500. Zo reed de Noord-Friese. Met blik op het vroegere station Blija op 2 februari 1973. Foto: Wietse Hoekstra.

Tweedehands spoorlijn
In 1974 was daartoe ook de gehele lijn tussen Leeuwarden en Stiens in het kader van een werkgelegenheidsproject verbeterd. Omdat er nauwelijks budget was, werden tweedehands rails en bielzen gebruikt. Eind 1998 reed ook hier de laatste goederentrein.
De geluiden van de treinen zijn sindsdien verstomd. In december 2006 werd het eerste stuk van het emplacement in Leeuwarden tot aan de brug van de Harlinger Trekvaart gesloopt. Een redding van het laatste stukje naar Stiens is daarmee definitief onmogelijk geworden. In 2011 maakte ProRail aan alle verwachtingen een einde met de sloop van het gedeelte Stiens - Vliegveld Leeuwarden. Alleen in Leeuwarden liggen nog enkele honderden meters van het vroegere spoor.

Hoop
Toch bestaat er nog enige hoop op een gedeeltelijke terugkeer van het oude Dokkumer Lokaaltje. De Stichting NFLS werkt aan de oostelijke lijn als toeristische attractie. Door terugplaatsing van 'spoorwegmeubilair', en mogelijk door terugkeer van het spoor op delen van het vroegere traject. Bijvoorbeeld om daar met spoorfietsen overheen te gaan rijden. Los van dat project, dat ten doel heeft het toerisme in Noordoost-Friesland een impuls te geven, blijken steeds meer mensen zich het lot van de lijn aan te trekken. Zo is er in maart 2013 een locomotor bij het station Marrum-Westernijkerk neergezet en streeft een actiegroep naar het behoud van de vroegere locomotiefloods in Stiens.

Het einde van een lokaalspoorlijn. Hier zien we het vroegere emplacement van Sint-Anna Parochie in maart 1980. De spoorstaven en bielsen zijn verwijderd, het grind is weggehaald. In 1980 werd de gehele verbinding Minnertsga - Stiens opgebroken. Foto: Klaas Okkinga.

Alles weten over de geschiedenis
van het Noord-Friese spoor?

Wie kent niet het beroemde Dokkumer lokaaltje of beter: de Noord-Friese lokaalspoorwegen? In oktober verschijnt het 512 pagina's dikke boek over de Noord-Friesche Locaal Spoorwegmaatschappij en de tramwegen in Noord-Friesland. Het is een echt standaardwerk geworden voor iedereen die interesse heeft in streekgeschiedenis, spoor- en tramwegen en autobusdiensten. Interesse? Meer informatie is te vinden op de website van Uitgeverij Gegarandeerd Ongeregelmatig. Klik daar dan op de voorpagina van het boek en een voorbeeldhoofdstuk verschijnt.

____________________________

Een fabrieksfoto van loc NFLS-1, de eerste van een serie van tien locs. Bij de HSM kregen ze de nummers 1051-1060 en bij NS werden ze weer omgenummerd: 7101-7110. Een heel behoorlijke locomotief die een maximum toegelaten snelheid van 80 km/h had en die zowel voor het trekken van reizigers- als goederentreinen was ontwikkeld. Verzameling: Wietse Hoekstra.

Een van de zeldzame foto's van het stationsgebouw van Finkum (ten noorden van Stiens aan de lijn naar Dokkum). Het gebouw werd in 1931 gesloopt. Fotograaf onbekend; verzameling Wietse Hoekstra.

Stiens met rechts de goederentrein (locomotief serie 7700) naar Minnertsga en links een dergelijke trein (locomotief serie 1700) naar Dokkum op 13 september 1951. Foto: Klaas Okkinga.

Uit de tijd dat er nog echte kartonnen spoorkaartje werden afgegeven. Van links naar rechts een enkele reis van Jelsum naar Leeuwarden (20 cent), midden een deel van een Jelsum - Leeuwarden en rechts een enkeltje van Leeuwarden naar Ferwerd (50 cent). Foto: Klaas Okkinga.

Een sfeervolle opname van Hantum (bij Dokkum) met locomotief 2420 van de hand van Roef Ankersmit op 4 april 1958.

Ternaard, vanuit de locomotief gezien. Het links leidende spoor was het doorgaande. 4 april 1958. Foto: Kees van de Meene.

Sfeerfoto's als deze werden in die tijd bijna alleen door het duo Ankersmit en Van de Meene gemaakt. Hier zo'n foto te Holwerd (20 april 1958), waarop niet alleen het fraaie Friese vlakke land te zien is, maar ook nog de telegraafmasten, waarover toen telefoonverkeer (de diensttelefoon) plaatsvond. Foto: Kees van de Meene.

Stiens was ook in de jaren belangrijke plaats voor het goederenvervoer. In 1958 ( 4 april) was de stationskap van Stiens afgebroken en de stoomlocomotief 'verdreven' door de veel efficiëntere diesellocomotief. Foto: Roef Ankersmit.


Vrouwenparochie aan de westtak (Stiens - Tzummarum) op 4 april 1958. Op veel van dergelijke stationnetjes stonden in de jaren vijftig 'bakken' van oude goederenwagons die als opslagruimte werden gebruikt. Foto: Roef Ankersmit.

Sint-Jacobi Parochie was in de jaren vijftig en zestig een van de drukkere los- en laadplaatsen aan de westelijke tak. Ook hier waren veilinggebouwen, die zorgden voor veel aanbod van goederen. Toen hier loc 2420 met de goederentrein op de gevoelige plaat werd vastgelegd (4 april 1958), waren de hoogtijjaren echter voorbij en vormde de vrachtauto al een geduchte concurrent. Foto: Kees van de Meene.


Nog een keer Sint-Jacobi Parochie, maar nu gezien richting Stiens. Het is niet alleen de trein (loc 2420) die de aandacht voor zich opeist op deze foto, ook de benzinepomp (links naar de overweg), de besteleend en de vrachtwagen (rechts) bepalen het tijdsbeeld. Foto: Kees van de Meene, 4 april 1958.


Holwerd gezien richting Stiens. Het groene bord, dat de baanvaksnelheid aangeeft, was letterlijk het mikpunt van de jeugd geweest, getuige de vele deuken. Op de achtergrond loc 2518. Deze zou die dag, 31 maart 1972, voor het laatst naar Dokkum toe rijden. Foto: Klaas Okkinga.


Een forse trein trekt locomotief 2462. De trein is onderweg van Holwerd en Hallum naar Leeuwarden met aardappelen. Hijum, 31 januari 1973. Foto: Klaas Okkinga.

Een fraaie overzichtsfoto van de situatie te Holwerd met een rangerende locomotief serie 2400/2500. Holwerd was, net als Hallum, een belangrijke plaats voor het spoorse goederenvervoer. Tijdens deze opname - 23 januari 1974 - zou dit het laatste seizoen zijn dat er op de lijn Stiens - Holwerd werd gereden. De lijn werd in dat voorjaar (1974) ook gesloten. Echter in het najaar reden er tijdens de aardappelcampagne opnieuw goederentreinen. Maar in het voorjaar 1975 was het toch echt over en uit en kwamen de goederentreinen uit Leeuwarden niet verder dan Stiens. Foto: Klaas Okkinga.


Loc 2462 steekt de overweg over in Marrum-Westernijkerk op 8 januari 1973. De rangeerder heeft net de knipperlichten van de overweg in werking gesteld. Foto: Klaas Okkinga.

Leeuwarden, 12 maart 1984, bij de provinciale weg naar Franeker. Hier staat de 2409 geduldig te wachten tot de rangeerder de boven heeft dicht gedraaid. Nadat de overweg gepasseerd was en de bomen handmatig weer waren geopend, liep de rangeerder naar de loc en pas daarna ging de reis verder. Foto: Klaas Okkinga.

Een souvenir uit Sint-Jacobi Parochie, waar de Friesche Plant anno 1969 een eigen spooraansluiting bezat. Hoeveel Friezen zouden zich dat nu nog herinneren? Voor de insiders: het is loc 2523. Foto: Lieuwe van der Leij.