De laatste jaren van de Noord-Friesche

Meer informatie:

Op deze website:

Overzicht alle bijdragen Noord-Friesland

NFLS (6):
De laatste jaren van de Noord-Friesche

Eindredactie:
Oege Kleijne,
Roelof Hamoen

Met dank aan:
Hans Elzinga, Bert de Graaf, Wim Hoekema, Bart Peters en Wytze Wijbenga.

De Noord-Friese lokaalspoorlijntjes (5)

De laatste jaren van de
'Noord-Friesche'

Vanaf 1975 werd alleen nog het baanvak Leeuwarden - Stiens gebruikt voor aardappelvervoer tijdens de campagnes tussen oktober en februari. De Zaai- en Pootgoed Coöperatie (ZPC) concentreerde aanvankelijk al het aardappelvervoer in Stiens, waardoor het niet meer nodig was deze exportproducten op verschillende plaatsen langs de lijnen van de Noord-Friese op te halen.

Door Wim Hoekema

Leverde dit gedurende de eerste jaren lange treinen op, in de loop van de jaren daalde het vervoer gestaag. Het ging duidelijk bergafwaarts met het aardappelenvervoer. Waagden zich in de jaren zeventig en tachtig nog locomotieven van de serie 2200, 2400, respectievelijk 6400 op de lijn naar Stiens, in de jaren negentig konden NS het af met de nog geen honderd pk sterke locomotor, de Sik.

De laatste jaren van het goederenvervoer tussen Leeuwarden en Stiens. Een locomotor (bijgenaamd sik), bedoeld voor lichte goederentreinen en rangeerwerkzaamheden, was sterk genoeg voor de steeds kleiner wordende goederentreinen. Sik 341 met een sleep koelwagens nabij Jelsum op weg van Stiens van Leeuwarden. op 21 februari 1994. Foto: Hans Elzinga.

Stervensproces

Het stervensproces van de andere lijnen die ooit tot de Noord-Friesche Locaal Spoorwegmaatschappij (NFLS) behoorden, gaat ook niet aan het laatste restant tussen Leeuwarden en Stiens voorbij, want het spoor was dringend aan onderhoud toe en de NS wilde de daarmee gepaard gaande kosten afwentelen op de ZPC. De ZPC koos daarom voor het wegvervoer.
Op de achtergrond speelde nog een belangrijke reden voor de opheffing van de dienst naar Stiens. Behalve de containershuttle reden er geen goederentreinen meer naar Leeuwarden. De NS moesten dus voor slechts enkele wagons per week en dat gedurende slechts een deel van het jaar (het aardappelseizoen) een loc en bemanning stellen. Bovendien konden de wagons niet worden meegegeven met de containershuttle en moest er ook nog eens een aparte goederentrein worden ingelegd tussen Leeuwarden en het dichtbijzijnde rangeerstation: Zwolle of Amersfoort. Dit alles maakte dat voortzetting van dit vervoer bepaald niet lucratief zou zijn geworden.
Uiteindelijk reed de laatste 'echte' trein op 12 april 1995, toen Sik 341 de eer te beurt viel een met niet meer zo verse aardappels beladen Interfrigowagen te brengen naar Stiens en de lege wagen mee te terug te nemen naar Leeuwarden.

Loc 2407 komt koelwagens brengen te Stiens (rechts het stationsgebouw) en rijdt leeg terug op 5 januari 1988. Foto: Roelof Hamoen.

Na de afscheidsrit met de Talent, eind februari 1997, viel het doek definitief voor de laatste tien kilometer spoorlijn van de roemruchte "Noord-Friesche". Bij de reconstructie van de Harlingerstraatweg, waar zich ooit Leeuwarden Halte bevond, verviel de overweg waarvan de bomen aan een museaal tweede leven gaan beginnen tussen Veendam en Musselkanaal-Valthermond. Hier exploiteert de STAR een museumspoorlijn. Inmiddels is ook op de vliegbasis het spoor opgebroken, evenals de overweg bij Jelsum.

Aardige zus

Het spoor lijkt ook tussen Leeuwarden en Stiens te hebben afgedaan. Wel wordt er voor tonnen geïnvesteerd in een vrije busbaan langs de weg uit Stiens. Het kan verkeren. In het versje over 'It Dockumer Lokaeltsje' kwam vroeger al de zinsnede voor: "...in jouw plaats kwam een bus met een aardige zus die haar kaartjes verkoopt met een lach…". Trouwens, conductrices op de bus kennen we ook allang niet meer.

Kamervragen

De sluiting en de mogelijke opbraak van het gedeelte Harlingerstraatweg-Stiens waren blijkbaar niet bij alle NS-diensten bekend, want ondanks de definitieve sluiting besloot de NS in oktober 1997 de lijn te voorzien van gloednieuwe kilometerborden. Deze geldverspilling leidde zelfs tot Kamervragen aan Annemarie Jorritsma, de toenmalige minister van Verkeer en Waterstaat.

Treinstellen 3224 en 3103 bij het in goede staat verkerende voormalige stationsgebouw van Stiens op 11 april 1992. Foto: Wytze Wijbenga.

Inmiddels is de lijn geheel overwoekerd en een ideale uitlaatplaats voor de hond geworden. Er is sprake van volledige opbraak in het voorjaar van 2002, vanaf de brug over de Harlinger Trekvaart. De opbrengst van de grondverkoop moet gaan bijdragen in de kosten van een nieuwe containerterminal bij Leeuwarden. Na ruim 100 jaar valt dan echt het doek voor de laatste meters spoor van het eens zo uitgebreide NFLS-net. Slechts het liedje over 'It Dockumer Lokaeltsje' en de vele vergeelde foto's, verhalen en niet te vergeten de talrijke websites kunnen dan nog iets over het verleden van de Noord-Friesche tonen.

Lees verder in deel 6.

Treinstellen 3103 en 3224 te Stiens op 11 april 1992 met het stationsgebouw en de voormalige locloodsen. Foto: Wytze Wijbenga.

Niet gepland was deze allerlaatste goederentrein tussen Stiens en Leeuwarden. Naar verluidt zou een van de zendingen aardappels te lang op een rangeerstation bij de grens hebben moeten wachten, waardoor de lading niet meer aan de kwaliteitseisen voldeed. De ontvanger weigerde de zending dan ook en zond die linea recta terug naar de ZPC in Stiens. Zo gebeurde het dus dat de laatste rit van Leeuwarden naar Stiens 'beladen ging', terwijl de allerlaatste rit een lege wagon betrof van Stiens naar Leeuwarden. Hier locomotor 341 met de allerlaatste goederentrein in Leeuwarden op 12 april 1995 ter hoogte van de Harlingerstraatweg. Foto: Hans Elzinga.

Na de laatste goederentrein vormde Talent 188707 de allerlaatste trein van Stiens naar Leeuwarden op 22 februari 1997. Daarmee werd het spreekwoordelijke boek over de exploitatie op de 'Noord-Friesche', tegen de achtergrond van het pittoreske en oerfriese kerkje van Jelsum, na een kleine eeuw gesloten. Foto: Bert de Graaf.

Lees verder in deel 6.

Vliegveld Leeuwarden en de Noord-Friesche

In 1937 werd buiten Leeuwarden een burgervliegveldje aangelegd, slechts bestaande uit een grasveld en een stationsgebouwtje. De KLM verzorgde binnenlandse vluchten naar Schiphol.
De Duitse bezetter zag aan het begin van de Tweede Wereldoorlog al vlug het belang van dit vliegveld als basis voor bombardementsvluchten naar Engeland. Onmiddellijk werd in de zomer van 1940 begonnen met een enorme uitbreiding van het terrein, waarbij per trein puin uit Rotterdam werd aangevoerd, waarmee de start- en landingsbanen werden verhard. Daarnaast vond een omvangrijk zandvervoer plaats vanuit Veenwouden per tram van de Nederlandse Tramweg Maatschappij naar de basis. Door de uitbreiding kwam de NFLS-lijn binnen de hekken van de 'Fliegerhorst Leeuwarden' te liggen. De Duitsers plaatsten hekken over de lijn die door Duitse wachtposten worden bewaakt. Op de basis werd een aantal zijsporen aangelegd. Daarnaast verrezen zes locomotiefloodsjes en bouwden de Duitsers een uitgebreid net van smalspoorlijnen.
Na de oorlog bleven de zijsporen bestaan ten dienste van Defensie, die ze gebruikte voor de aanvoer van materialen en kerosine per trein. De zijsporen werden uiteindelijk in de tweede helft van de jaren zeventig opgebroken.

Het plotselinge einde van de halte Jelsum

Op 25 januari 1944 werd de halte Jelsum, tussen Leeuwarden en Stiens, letterlijk weggevaagd door een voltreffer tijdens een geallieerd bombardement op Vliegveld Leeuwarden. Op dat moment werd het voormalige haltegebouw bewoond door de familie Winkel, waarvan de man als ploegbaas wegonderhoud bij de NS in dienst was. Ten tijde van het bombardement was mevrouw Winkel alleen thuis en zij zat juist op het toilet toen een voltreffer de woning raakte, maar zij wonder boven wonder 'slechts' gewond was. Het puin en de nog aanwezige restanten van het huisraad zijn later in de bomkrater gestort, waarna de familie moest omzien naar vervangende woonruimte. Latere pogingen van de familie om nog wat spulletjes op te graven werden verboden, omdat de bomtrechter nu, ambtelijk gezien, werd aangemerkt als 'militair gebied', waartoe burgers geen toegang hadden...

Vermoedelijk de enige afbeelding die bekend is van de vroegere halte Jelsum, genomen in de jaren twintig. Verzameling: Wytze Wijbenga.

NVBS-excursie

De Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en Tramwegwezen (NVBS) heeft in de afgelopen vijftig jaar verschillende excursies georganiseerd, waarmee de lijnen van de Noord-Friese konden worden bezocht. Tijdens zo'n bezoek werden de deelnemers in de gelegenheid gesteld de trein te vereeuwigen op verschillende fotopunten, zoals op stations of op bijzondere markante plekken. Op 11 april 1992 werd op de NFLS een dergelijk uitstapje georganiseerd, nu slechts tot Stiens. Verder ging het toen niet meer, omdat de rails naar Holwerd en Minnertsga al lang waren opgebroken.

Treinstellen 3224 en 3103 als excursietrein van de NVBS vlakbij het emplacement van Leeuwarden. De trein is op weg naar Stiens. Deze excursie ging vooraf aan de algemene ledenvergadering van deze vereniging die toen in Leeuwarden werd gehouden. Foto: Wytze Wijbenga.

De excursietrein op het terrein van de ZPC te Stiens op 11 april 1992. Foto: Wytze Wijbenga.

De treinstellen 3103 en 3224 te Leeuwarden op de terugweg van Stiens, 11 april 1992. Foto: Wytze Wijbenga.

________________________

De laatste rit
________________________

Talent-prototype rijdt hier over de Harlingertrekvaart op weg naar Stiens op 22 februari 1997. Foto: Bert de Graaf.

Bij aankomst in Stiens. Foto: Bert de Graaf.

En nabij de vroegere halte Jelsum. Foto: Bert de Graaf.