Terug naar de kaart van Nederland!
Of kies uit de volgende kaarten:
Meer NFLS en NTM op deze website:
Een geschiedenis komt tot leven
Deel 2 van de geschiedenis
van de lijn Leeuwarden - St. Jacobi Parochie.
Deel 3 van de geschiedenis van de lijn Leeuwarden
- St. Jacobi Parochie.
Overzicht alle bijdragen Noord-Friesland
De geschiedenis van de Noord-Friese lijntjes in vogelvlucht
NFLS (1):
De eerste kennismaking met de Noord-Friese lijntjes
NFLS (2): Spoorzoeken met
een rijke oogst
NFLS (3):
Een rit op de piepertrein
NFLS (4):
De Noord-Friese? Het wordt nooit meer zoals vroeger!
NFLS (5):
De laatste jaren van de Noord-Friesche
NFLS (6):
De laatste jaren van de Noord-Friesche
NFLS (7):
De laatste jaren van de Noord-Friesche
NFLS (8):
De laatste jaren van de Noord-Friesche
NFLS (9):
De laatste jaren van de Noord-Friesche
NFLS (10): Anekdotes over
de Noord-Friesche
Externe links:
NTM
in beeld
Wytze Wijbenga eert de Nederlandsche Tramweg Maatschappij met een uitgebreide
bijdrage over de geschiedenis in met name historische foto's. Van harte
aanbevolen.
Pak
de NTM vanuit Noordwolde
De site van Jelle-Jan Postma bevat veel over de NTM, vooral
over de periode toen NS de goederenexploitatie verzorgden, met de nadruk
op de lijn Steenwijk - Hijkersmilde/Gorredijk. Daarnaast veel NTM-geschiedenis
en een overzicht van alle stations en halten. Met tal van terugblikken,
tastbare herinneringen en fraai fotowerk.
De tramlijn Mooie Paal - Beetgum was niet de enige railverbinding in het Friese, waar de NS overheen reden met goederentreinen. Wim Hoekema - ook op deze site vertegenwoordigd met een aantal bijdragen over de NFLS - beschrijft op een prettig leesbare wijze hoe het NS-bedrijf op de oude NTM-tramlijn Sneek - Bolsward het vervoer verzorgde.
Leeuwarden - Mooie Paal - Beetgumermolen
Een geschiedenis komt tot leven (1)
De ontdekkingsreis per brommer langs de restanten van de Noord-Friesche lokaallijntjes bracht me ook bij Mooie Paal Aansluiting, anno 1973 niet meer dan een enkel telefoonkastje. Zo'n zes jaar na de afbraak was er van de tramlijn Mooie Paal Aansluiting - Beetgumermolen er nog maar weinig te zien. Slechts de aftakkende spoordam nabij Mooie Paal Aansluiting en enkele bruggenhoofden bewezen dat hier de lijn had gelopen. Maar dankzij boeken, artikelen en herinneringen kwam de geschiedenis van de tramlijn tot leven.
Door Oege Kleijne
De tramlijn Mooie Paal Aansluiting - Beetgumermolen was
niet een aanhangsel van de Noord-Friese Lokaalspoorlijnen (NFLS), maar
valt strikt genomen in twee delen uiteen. Ten eerste de tramweg van Leeuwarden
- Mooie Paal - Sint-Jacobi Parochie en een later aangelegde verbindingsbaan
tussen Mooie Paal en Mooie Paal Aansluiting, net ten noordoosten van Minnertsga
en gelegen aan de railverbinding Tzummarum - Stiens - Leeuwarden.
Een uitsnede uit een kaart van 1941, waarop onder meer de lijn nog
staat naar St.-Jacob Zuid (het zuidelijke station van Sint-Jacobi Parochie.
De cijfers bij de sporen geven aan hoeveel wagons er kunnen staan. Tekening:
verzameling. Wietse Hoekstra. Kaart is niet te vergroten.
Het bezoek aan deze voormalige tramlijn in 1973 liet
nu niet bepaald een bevredigend gevoel achter. Amper zes jaar na de opbraak
was er wel erg weinig terug te vinden. Maar dat is natuurlijk ook logisch.
Tramlijnen werden in of langs de weg aangelegd en zodra de rails verdwenen
waren, werden wegen verbreed en daardoor hun sporen soms letterlijk uitgewist.
Pas vele decennia later ontdekte ik aan de hand van enkele boeken, artikelen
in Op de Rails en herinneringen van NFLS-kenner Wietse Hoekstra,
dat deze tramlijn een geschiedenis kent die het vertellen meer dan waard
is.
Mooi Paal-Aansluiting (1965), met rechts de doorgaande sporen naar
Minnertsga en Tzummarum (de kerktoren is van Minnertsga) en links de verbindingsbaan
naar Mooie Paal, waar de lijn aansloot op de vroegere tramlijn naar Leeuwarden.
Foto: Klaas Okkinga.
Op 2 januari 1899 opende de Nederlandsche Tramweg
Maatschappij (NTM) de tramlijn van Leeuwarden via Marssum, Beetgum en
Berlikum naar Mooie Paal. Een half jaar later, op 2 juli 1899, volgde
de opening van het resterende gedeelte naar Sint-Jacobi Parochie. En in
1900 rondde de NTM de aanleg van tramlijnen in dit deel van Friesland
af met de aanleg van een paardentramlijn van Berlikum naar Sint-Anna Parochie.
Een NTM-stoomtram staat gereed richting Leeuwarden te Sint-Jacobi Parochie,
anno 1930. Het tramstation lag ten zuiden van de dorpskern, de lokaalspoorlijn
Tzummarum - Stiens - Leeuwarden (de grote concurrent) lag in het noordelijke
deel van de plaats. Foto: Verzameling Wytze Wijbenga.
De aanleg van deze tramlijnen is in een relatief korte
tijd gerealiseerd. De NTM had namelijk grote haast bij de aanleg, omdat
plannen voor de aanleg van een lokaalspoorwegnet in Noord-Friesland -
de NFLS - uiterst bedreigend werden geacht. Mogelijk was die grote haast
ingegeven om de bouw van een westelijke NFLS-lijn tegen te gaan. Om de
realisering van de tramlijn te versnellen, zag de NTM af van de in die
tijd gebruikelijke subsidiëringen van de tramlijn. De subsidieaanvraag
zou eenvoudigweg te veel tijd hebben gekost. Maar van een gemakkelijke
aanleg was geen sprake, want de overheid verplichtte de tramwegmaatschappij
de tramlijn geschikt te maken voor het vervoer van spoorwegmaterieel (goederenwagons).
Daardoor moesten bogen extra ruim worden aangelegd en diende ook de bovenbouw
geschikt te zijn voor zwaarder materieel.
Uit eigen zak
Om een snelle opening van de lijn niet in gevaar te brengen, betaalde
de NTM de aanleg geheel uit eigen zak. De snelle totstandkoming van de
Noordwest-Friese tramwegen verhinderde de aanleg van de NFLS-lijn Stiens
- Minnertsga - Harlingen (opening in 1901) echter geenszins.
Beetgumermolen met goederenwagons voor 1919. Het grote linker gebouw
gold als tramstation. Prentbriefkaart, verzameling Wietse Hoekstra.
HSM versus SS
In 1905 keerde het tij voor deze NTM-lijn enigszins. De NFLS was minder
succesvol dan aanvankelijk verwacht en de maatschappij hevelde de exploitatie
en de financiële risico's over op de Hollandsche IJzeren Spoorweg Maatschappij
(HSM). Daardoor ontstonden in Noord-Friesland twee spoorwegkampen die
op leven en dood met elkaar concurreerden. De combinatie HSM/NFLS en de
NTM/SS (de Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen). Hierdoor
nam het goederenvervoer met spoorwagens over de NTM-lijn drastisch toe.
Dit bracht ook de nodige inkomsten voor de met geldzorgen kampende NTM.
Zeker tijdens de Eerste Wereldoorlog steeg het vervoer op deze lijn.
Belangengemeenschap
Na de Eerste Wereldoorlog gingen de beide spoorwegmaatschappijen samenwerken
in een belangengemeenschap ('Nederlandsche Spoorwegen') en de concurrentie
behoorde tot het verleden. Of dit een daling van het vervoer van spoorwegmaterieel
tot gevolg had over de tramlijn naar Sint-Jacobi Parochie is niet bekend.
Het gehele goederenvervoer over deze lijn was echter groot genoeg om in
de jaren twintig en dertig regelmatig stoomlocomotieven van de Nederlandsche
Spoorwegen te huren.
Een schitterende prentbriefkaart die in of na 1916 is opgenomen. Hier
poseert de tram voor de fotograaf, gadegeslagen door tal van nieuwsgierige
juffrouwen en dames. Verzameling: Wietse Hoekstra.
Alles weten over de geschiedenis
van het Noord-Friese spoor?
Wie kent niet het beroemde Dokkumer lokaaltje of beter: de Noord-Friese
lokaalspoorwegen? In oktober verschijnt het 512 pagina's dikke boek over
de Noord-Friesche Locaal Spoorwegmaatschappij en de tramwegen in Noord-Friesland.
Het is een echt standaardwerk geworden voor iedereen die interesse heeft
in streekgeschiedenis, spoor- en tramwegen en autobusdiensten. Interesse?
Meer informatie is te vinden op de website van Uitgeverij
Gegarandeerd Ongeregelmatig. Klik daar dan op de voorpagina van het
boek en een voorbeeldhoofdstuk verschijnt.
________________________
Geschiedenis in vogelvlucht
Inleiding
Bij de beschrijving van deze lijn ligt de nadruk op het tijdperk waarop
de NS de exploitatie overnamen. Voor een uitgebreide geschiedschrijving
wordt verwezen naar het boek Friesland rond per tram.
Ook de in de linker kolom opgesomde websites geven meer feiten over de historie van de NTM en de exploitatie met personentrams op de tramlijnen in Noordwest-Friesland.
Leeuwarden - Sint-Jacobi
Parochie(St.- Jacobi Zuid)
Lengte:
ca. 17 kilometer
Exploitatie door:
NTM, sinds 1939 (alleen goederenvervoer) door
NS.
Belangrijkste plaatsen langs deze lijn:
Leeuwarden, Marssum, Beetgumermolen, Beetgum, Berlikum, Wier, Mooie Paal, Sint-Jacobi Parochie
Opening:
-Leeuwarden - Mooie Paal (Minnertsga):
2 januari 1899
-Mooie Paal - St.-Jacobi Parochie:
2 juli 1899
Staking reizigersdienst:
-Leeuwarden - Sint-Jacobi Parochie:
15 mei 1939
Sluiting goederendienst:
-Mooie Paal - St.-Jacobi
Parochie (St.-Jacobi Zuid)
-1950 (exploitatie sinds 13 augustus 1939 bij NS)
-Berlikum De Lijempf
- Beetgumermolen
1 december 1957
-Berlikum De
Lijempf - Berlikum:
december 1964
-Berlikum - Mooie Paal Aansluiting:
22 mei 1966
Opbraak:
-Mooie Paal - St.-Jacobi
Parochie (St.-Jacob
Zuid)
Vermoedelijk in 1950
-Berlikum De Lijempf
- Beetgumermolen
1958
-Berlikum De
Lijempf - Berlikum:
1965
-Berlikum - Mooie Paal Aansluiting:
juni/juli 1967
Mooie
Paal (Minnertsga) - Mooie Paal Aansluiting
Exploitatie door:
NS (deel is nooit in gebruik geweest voor geregeld
personenvervoer)
Lengte:
circa 800 meter
Opening:
1 augustus 1939
Sluiting:
22 mei 1966
Opbraak:
Juni/juli 1967
Berlikum - St.-Anna Parochie (paardentram)
Exploitatie:
NTM
Opening:
14 april 1900
Sluiting:
1 januari 1917
Opbraak:
Kort na sluiting in 1917 of 1918
Met bijzondere dank aan:
Roef Ankersmit, J.J. Buikstra(†), Hans Elzinga, Roelof Hamoen, Wietse
Hoekstra(†), Lieuwe van der Leij, K. Okkinga (†), mw. S. Okkinga-Bosman(†),
Kees van de Meene en Wytze Wijbenga.